Шонжының артында қытай тұр.

Шонжының Гео-Стратегиялық Шындығы

(сараптамалық мақала)

Бұл аудан (Шонжы) қарасаңыз шекараға тиіп тұр. Шекараның күншығыс бетінде аты қаззаққа берілген Іле Қазақ Автономиялы Облысы бар (екінші сүгірет). Онда жер қайысқан қалың қазақ тұрады. Автонрмиялы облыс ШУАР'дан бұрын құрылған. Орталығы Құлжа қаласы (үшінші сүгіреттегі 1-ге қараңыз).

Осы автономиялы қазақ облысына қазір сегіз аудан, бір қала төте қарайды. Олар:

КҮНЕС, НЫЛҚЫ, ТОҒЫЗТАРАУ аудандары (үшінші сүгіреттегі 5,6,9-ға қараңыз). Бұл үш аудан Іле аңғары мен Іле дариясының басына орналасқан қазақ ең көп, ең іргелі қоныс тепкен, тарихы өте терең, байырғы қазақ жері. Осы үш аудан қазақтары 20- ғасыр басында Орынборға арнайы хат жазып, Алаш баспасөзін қолдап қаржы жолдап, өздерін де Алаштың алыстағы бір бөлшегі санаған-тын. Осы үш аудан тың игеріп, там соғып отырықшы дәстүрге өте бастаған алғашқы қазақ аудандарының бірі. Осы ауданнан шыққан тұлғалар Алаш ұранды, қазақ жанды болғаны үшін 20-ғасыр басында көп атылып кетті. Уақты келсе оны да айтамыз. Қазір осы үш ауданның әр бірінде 100-150 мыңнан астам қазақ иінтіресіп тұрады. Тіпті Күнес деген аудандағы қазақтың ұзынсаны 150 мыңнан әлде қашан асып кеткен.

ТЕКЕС, ӨРТЕКЕС (Моңғолкүре), ШАПШАЛ (үшінші сүгіреттегі 7,8,10-ға қараңыз) Іле дариясының орта, төменгі ағарына (сол жақтағы) жағалай орналасқан исі қазақтың жер қайысқан құтты мекені. Текес пен Өртекестің елі өр рухты, арлы келеді. Ана жылы Қаражон жайлауын жат қолына бермейміз деп қалың қазақ тіке Бейжіңмен текетіресті. Тәңір таудың таза ауасын жұтып, мөлдір суын төте бастау көзінен ішетіндіктен бұл елдегі қазақтың болмысы мүлде бөлек. Бұл жердеің әрбірінде 100 мыңдап қалың қазақ тұрады. Елі шекараның бергі бетіндегі Нарынқол, Кеген, Райымбек аудандарымен туыс, етене жақын келеді. Нарынқол, Кеген мен Райымбек қандай Текес пен Өртекес әне дәл сондай. Бұл жерден небір аты аңызға айналған игі-жақсы, жайсаңдар өтті.

ҚОРҒАС, ҚҰЛЖА қаласы, ҚҰЛЖА ауданы (үшінші сүгіреттегі 1,3,4-ке қараңыз). Неше жылдың алдында өзім шағын ғылми экспедиция ұйымдастырып, соның жұмыс бабымен Құлжа қаласына бардым, содан облыстық, қалалық, аудандық ішкі материялдарды жинадым, Тәптіштеп отырып әрбіріне сараптама жасап жатып, сонда Қорғас ауданына қатысты бір таңғажайып мәліметтерге тап болдым. Тарихшы Мәмбет Қойгелді ағамыз "1989 жылы, Орынбор архивінде он күн отырып пойызбен елге қайтқанда, жолда купеде солқылдап тұрып жылап бардым" деуші еді. Артық айтқандық емес, Құлжа-Үрімжі бағытындағы отарбаның купесінде мен де дәл сондай хәл кештім, дәл солай солқылдап жылап, ішкі жан дүнием езіліп қайтты. Неге дейсіз ғой, 20- ғасыр басында осы Қорғас бастаған Іле қазақтарының құмға көмілген қилы тарихы жүрегіңізге ине шаншиды. Бір мысал айтайын, 20- ғасыр басында Қорғас жері Сүйдін және Қорғас болып екіге бөлініп тұрған, сондағы Сүйдің қаласында тұрған қазақтың ұзынсаны 30 мыңнан асқан (1944), Қорғасты қоспағанда. Іле уалаяты бойынша қазақ ең іргелі орналасқан әрі ең ерте заманауи оқу орнын ашқан, өркениет шырағын ерте жаққан, ерте оянған өңір-ді. Осы өңірде туған Әбдіқадір Әпенді туралы өткен апта халықаралық Түркістан апталық газетіне арнайы мақала жаздым. 20 ғасырдың 40-50 жылдары осы елді-мекен көп қасіретке, қиянатқа тап болды. Бара-бара қазағы ең аз, жатжұрты ең көп болып шыға келді. Қазір бұл өңір "Құлжа-Қорғас экономикалық белдеуі" аталып қытайдың орталық азия арқылы еуропаға шығатын құрлықтағы бірінші портына айналып отыр. Құлжа қаласы да, Құлжа ауданы да жатжұрттың ең шоғырлы қоныстанған мекеніне айналды. Бірақ, Құлжа ауданында бүгінгі күні 60 мыңнан астам қазақ тұрады. Қазақтар әлі өзінің байырғы қалпын сақтаған. Жер-су аты қазақша қалпы. 20- ғасыр басында бүкіл Іле уалаяты қазақтары Құлжаға жиналды. Құлжада заманауи оқу ордасын ашты, қазақ баспасын құрды, қазақ театрын жасақтап "қыз-жібек", "ер тарғын", "қалқаман-мамыр" қойлымдарын Құлжаның алаңында, қалалық қазақ театр орталығында, қалалық мәдениет үйінде үзбей қойып тұрды. Іледегі қазақтың бүкіл байлары жүздеп, мыңдап төрт түлігін сатып қаржысын қаладағы қазақ руханияты мен мәдени өркендеуіне жұмсады. Коммунизм қалай келді, Шарқи Түркістан қалай пайда болды бәріне қиянат жасалнды. Уалаятты қазақ мүддесіне жат меңіреу мекенге айналдырды.

КҮЙТІН қаласы (үшінші сүгіреттегі 2- ге қараңыз). Жер қайысқан қазақтың төл мекеніндегі иен жер еді, бұрын қазақ мал төлдететін көктеулік-тұғын. Кейін коммунистік биліктің әскери стратегиялық дивизиясы орналасты, кішкентай ғана қышлақ мекен Бейжің, Шанхайға жетеқабыл қалың қытайдың ордасына айналып үлгірді. Қазір қаладағы қазақтың ұзынсаны 15 мыңдай. Қаланың айналасы қазақша жер-су аттарға толып тұр. Қалада қазақ баспасының төл қарашаңырағы, қазақ институттары, айталық, көркемөнер институты, ағарту институты бар. Қаланың стратегиялық орналасуы өте маңызды. Батыс әлемі мен шығыс әлемін түйістіріп тұрған ноқта десек те артық айтпаған боламыз.

Видео Шонжының артында қытай тұр. канала Bontau TV