АҚЫРҒЫ АСУ

Осыдан отыз жыл шамасы бұрын “Қырғызфильм” киностудиясы “Ыстықкөлдің көкнәрі” (Алые маки Иссык куля) деген кинолентаны экранға шығарғаны бар. Ондағы басты кейіпкер Қарабалта атты адам еді. Фильмде ол өзі сері, өзі батыр, өзі мерген тау нояны ретінде көрсетіледі. Кейін елде Кеңес өкіметі орнаған соң Қарабалта Тянь-Шань тауларының арасына орныға бастаған қызылдар застава­сына жұмысқа алынады. Сөйтеді де шекарашыларға жолбас­шы қызметін атқарады. Келе-келе мерген бұдан да барқадар таппайды. Бірде Қашғариядан өткен көкнәр тасушы контрабанданы ұстай алмай қалған комотряд бастығы бар кінәні із кесуші Қарабалтаға үйіп-төгеді. Артынша оны қуғындап, түрмеге жабады. Бұған қапаланып күйінген тау нояны ретін тауып темір тордан қашып шығады да Тянь-Шанның меңіреу түкпіріндегі тек өзі ғана білетін бір аймаққа тартады. Ол атақты Хантәңірі шыңының егегіндегі қырғыздардың ұмыт бола бастаған көне тайпасының айылы еді. Фильмнің бұдан кейінгі оқиғасын баяндап жатудың қажеті жоқ. Себебі, ол сол кездегі идеологиялық ұстанымға сәйкес өте қатты саясаттандырылған болатын. Оны кинолентадағы басты кейіпкердің жоғарыдағыдай “адасу” жолына түскен соң неше түрлі “Одиссей оқиғасын” бастан кешіріп барып қайтадан Кеңес өкіметін келіп тапқан “шешімінен” анық аңғарар едік.
Енді екінші бір туындыға назар аударалық. Ол – “Қазақфильмнің” 1984 жылы экранға шыққан “Ақырғы аманат” атты кинолентасы. Сценарийін ақын О.Сүлейме­нов жазып, фильмнің түсірілуін кинорежиссер А.Тәжібаев жүзеге асырған, мұндағы оқиға да Тянь-Шань тауындағы Хантәңірі етегінде өтеді. Басты кейіпкер – Ораз мерген атанған сол өңірге белгілі тау нояны. Әңгімені шиырып айтар болсақ, бұл да сол Қара­балта сияқты бетіне ешкім қарсы келмеген нағыз “мен атайын, сен тұр” дейтін ер де өр мінезді марқасқаның өзі. Ол да алдымен қызыл­дарға қызмет етеді. Содан кейін бұлардан опа таппасын білген соң ат құйрығын кесісіп, ОГПУ тілімен айтқанда “контра” атанып, “банды” болады.
Осы жерде назар аударатын бір жайт бар. Ол – сюжеттері бөлек болып келгенімен, аталмыш екі фильмдегі басты кейіпкерлер – Қарабалта мен Ораз мерген тағдырларының ұқсастығы, оқиғаның да бір жерде – Тянь-Шанның оңтүстік-шығысындағы шекаралық аймақта өтетіндігі әрі уақытының да бір мезгілде – 1928-1929 жылғы кәнпеске кезінде болғандығы.
“Сонда бұл “көшпелі сюжет” қалай, қайдан алынған? – деген ой келеді көкейге. – Оның бастау көзі неде? Қырғыз және қазақ фильм­деріндегі басты кейіпкер – қос мергеннің прототипі кім? Олар өзі өмірде болған адамдар ма, жоқ әлде шартты түрдегі әдеби образ әдісімен алынған жиынтық бейне ме?”
Біздіңше, жоғарыда аталған фильмдердегі оқиғалардың негізі өмірде болған бір-ақ адамда жатқан сияқты. Ол кезінде Нарынқол өңірінде асқан батырлығымен, әбжіл іс-әрекетімен аты аңыз боп қалған, Албан руын бір уысқа жұмылдра білген Құдярбек ұлы, Бандымерген, Мергенбатыр сияқты аттарымен Хантіңірі аймағына әйгілі, мыңбасы ақалақшы, қыран көз, қырағы жанар қол мерген Батталғазы! Ол бір тағдыры қиын таудың тағы тарланы еді ғой...Алды-артын танымай жатып, болыс әкеден айырылған балғын, ел ісіне ерте араласып, ұлыт-аралық қозғалыс қамытын киді. Таушелек, Таутүрген, Талғар болыстарына дейінгі Албандардың басын біріктіріп азулы ақ патшаға қарсы шыққан, елім деп еміреніп, жерім деп жұмылдыра білген, құралайды көзге атқан мерген, жүрек жұтқан батыр, әке жолын қуған ұл еді. .
Бұл кісі кім? Қандай адам болған? Жоғары­дағыдай тұжырым жасауымызға не себеп?
Енді соны айтайық.
Мерген бақытты еді. Сұлу сүйді, балалы-шағалы болды...Патша жендеттері соңынан бәлшебектер келіп соның бәрінің быт-шытын шығарды. Еркіндікті сүйген батыр бала-шағасын алып шекара асып кетпек болған. Өзі ғана емес, бүкіл аймақ соңынан ерген. Алдынан тосқауылы бар, артынан қуғаны бар, «арнайы жасақталған қызылдар» ешкімді аямады. Бала-шағаны да, мал-жанды да, Елді де, жерді де. Бейкүнә жандардың жазықсыз төгілген қандары үшін, барша зұлымдық атаулыға, әділетсіздік пен арамдыққа, қатыгездік, жауыздықпен қатар жүретін қылмыс атаулыға қарсы, қасіретті зардабы өте зор зұлматқа тап болған, шырғалаңы мен аласапыраны көп, ҚАЗАҚТЫҢ еркіндік пен ерлік рухын шыңдау үшін Құдайдың тірі қалдырған, Хантәңірдің қыраны еді бұл адам!
Одан кейінгі мәлімет мергеннің есейген кездегі шекараның арғы бетінен келіп дүркін-дүркін шабуыл жасаған барымташы қалмақтармен, ішкі Ресейден қоныс аударған отаршыл казак орыстармен, сондай-ақ НЭП, кәнпеске кезіндегі қызылдар отрядымен қалай жан аямай шайқасқандығы туралы ұрпақ­тан-ұрпаққа аңыз боп қалған ғажап әңгімелер. Ең соңғы дерек, кеудесін ешкімге бастырмаған осы бір құрыш білекті, жолбарыс жүректі жанның 1951 жылы жат жер болып кеткен Іле өңірінде тұтқындалып , 1952 жылдың көкек айының 29-ында, оққа ұшып, опат болғандығы.

Видео АҚЫРҒЫ АСУ канала SAYAT