Абат Байтақ

Абат-Байтақ кесенесі - XIV ғасырдың соңы - XV ғасырдың бас кезінде салынған сәулет өнері ескерткіші. Ақтөбе облысының Қобда ауданындағы Талдысай кентінен оңтүстікке қарай 12 шақырым жерде Қобда өзенінің аңғарындағы Абат-Байтақ қорымында орналасқан.

Халық аузындағы аңыздарға қарағанда, кесене атақты ойшыл Асан қайғы жыраудың ұлы Бесқопа аңғарында кенеттен қайтыс болған Абат батырға арналып, бүкіл аймақ халқының қатысуымен тез арада тұрғызылған. Сондықтан, оның атына «Байтақ» деген сөз қосылған («кең»). Бірақ құрылыстың сәулеттік құрылымы оның төрелерге тән екенін байқатады.

Кесене үстінде 11 қырлы тұғырға орнатылған шошақ күмбез бар, ал негізгі тұрқы төрт бұрышты. Сыртқы тұрқының ауданы - 9,52 х 9,8 м. Кесененің бастапқы биіктігі 16 метр, сақталған биіктігі 14,5 метр. Өңделмеген кірпіштен қаланып, ішкі жағы балшықпен сыланған, сыртқы жағы күйдірілген кірпішпен қапталған.

Абат-Байтақ кесенесі қалыпты қоскүмбезді шатырлы құрылыстардың тобына жатады және кейбір әдебиеттерде көрсетілгендей центрик емес порталды-күмбезді кесене.оның ішкі құрылымы да төрт бұрышты жобада салынған. 8 және 16 қырлы өрімдердің біртіндеп күмбез ішіне қарай көтерілуі көрер көзге жеңілдік әкеледі. Бөлменің батыс және шығыс қабырғаларында арқалық ойықтар бар. Күмбез тұғырының сырты мен ойықтарын оймыштап әсемдеген. Абат-Байтақ кесенесі сәулет нақышы жағынан хорезімдік кесенелер мен ХІІ ғасырдың аяғы - ХVІ ғасырдың бас кезіндегі Арслан, Текеш, Көк-Кесене, Кесене ескерткіштеріне ұқсайды.

Абат-Байтақ кесенесі орналасқан қорымда әр түрлі үлгімен, ою-өрнектермен салынған құлыптастар (200 ден астам) көп. Құлыптастардың көпшілігі ақ және ақсұр әктастан қашалған. Бәрінің биіктігі 1,2-2,0 метр аралығында. Олардан ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ шеберлерінің қолтаңбасын байқауға болады. Құлыптастардың көбіне қаза болған кісі аттары, қысқаша өмірбаяндары араб әрпімен жазылған, ішінара ру таңбалары салынған. Абат-Байтақ кесенесі орналасқан қорым мемлекет қорғауына алынған.

Біздің дәуіріміздің XIV-XV ғасырларына салынған Абат-Байтақ кесенесі туралы алғаш рет ХІХ ғасырда француз саяхатшысы Жозеф Кастанье құрған экспедициялық топ қорымда болып, мәлімет берген. Одан кейін ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында тарихшы-ғалым Мұхаметқазы Меңдіқұлов зерттеу жұмыстарын жалғастырып, 1979-1980 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігіне қарасты «Казреставрация» бірлестігінің Серік Әжіғалиев басқарған экспедициясы зерттеген. 1983 жылы жөндеу жұмыстары жүргізілген. Соңғы деректерде Абат-Байтақ кесенесінің қалыңдығы 3 метр, биіктігі 5 метрге жуық қасбет болғандығы дәлелденген. Ал кесененің жалпы биіктігі 16 метрге жеткен. Қазіргі сақталып тұрған биіктігі 14,5 метр. Сол кездегі заман ағымына сай бұл ескерткіштің алыстан келе жатқан жолаушыға жарқырап көрініп тұруы үшін төбесіне алтын жалатқан бояулармен өрнектер салынуы мүмкін деген болжам бар.
Кейіннен Абат-Байтақ кесенесін қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілген. Кесененің жаңартылған үлгісі түпнұсқадан ауытқымай салынған. Ол үшін ортағасырлық үлгідегі кірпіштер әзірлеу мақсатында Қобда ауданынан шағын кірпіш зауыты да іске қосылған. Айта кету керек «Абат-Байтақ» кесенесінің дәл көшірмесі Ресейдің Челябинск облысынан табылған. Алайда ол жердегі кесене Кеңес үкіметі кезінде-ақ қайта жаңғыртылыпты.

2007 жылы Абат-Байтақ кесенесі қайта жаңғыртылып, Ақтөбе облысындағы республикалық дәрежедегі қорғауға алынған бірегей халықтық сәулет өнерін сақтап қалу мақсатында 30 миллион теңге қаражат бөлінген.

Видео Абат Байтақ канала Quanysh Baybaqty