สาระสำคัญเบื้องต้นเกี่ยวกับพระอภิธรรมปิฎก บทที่ ๑

บทที่ ๑
สาระสําคัญเบื้องต้นเกี่ยวกับพระอภิธรรมปิฎก
พระครูภัทรสิริวุฒิ
ผศ. สําราญ อิ่มจิตต์
วัตถุประสงค์การเรียนประจําบท
เมื่อได้ศึกษาเนื้อหาในบทนี้แล้ว ผู้ศึกษาสามารถ
๑. บอกวิวัฒนาการคําสอนเกี่ยวกับพระอภิธรรมได้
๒. อธิบายความเป็นมาของพระอภิธรรมปิฎกที่ปรากฏในอรรถกถา ฎีกาได้
๓. อธิบายพัฒนาการของพระอภิธรรมสมัยต่างๆ ได้
๔. บอกความหมายของพระอภิธรรมปิฎกได้อย่างถูกต้อง
๕. อธิบายความสําคัญของพระอภิธรรมปิฎกได้
๖. อธิบายประโยชน์ของการศึกษาพระอภิธรรมปิฎกได้
๗. อธิบายโครงสร้างของพระอภิธรรมปิฎกได้
๘. อธิบายพระอภิธรรมตามหลักปรมัตถธรรม ๔ ได้
ขอบข่ายเนื้อหา
• วิวัฒนาการคําสอนเกี่ยวกับพระอภิธรรมสมัยพุทธกาล
• ความเป็นมาของพระอภิธรรมปิฎกที่ปรากฏในอรรถกถา ฎีกา
• พัฒนาการของพระอภิธรรมปิฎก
• ความหมายของพระอภิธรรมปิฎก
• ความสําคัญของพระอภิธรรมปิฎก
• ประโยชน์ที่ได้รับจากการศึกษาพระอภิธรรม
• โครงสร้างของพระอภิธรรมปิฎก
• พระอภิธรรมตามหลักปรมัตถธรรม ๔

๑.๑ ความนำ
พระอภิธรรมปิฎกเป็นคัมภีร์ด ในปิฎกทั้ง ๓ (พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก และพระอภิธรรมปิฎก) ซึ่งเป็นปิฎกที่มีความสําคัญมาก เพราะเป็นปิฎกที่รวบรวมส่วนของพระธรรมคําสอนซึ่งเป็นสภาวธรรม ล้วนๆ อภิธรรมเปรียบเหมือนแก่นของพระพุทธศาสนา (แก่นธรรม) เรียกว่า ธรรมอันยิ่งและธรรมวิเศษ (อภิ+ธมฺม)
พระอภิธรรมปิฎกในยุคต่อมา พระอรรถกถาจารย์ เรียกว่าปรมัตถเทสนาบ้าง ยถาธรรมศาสน์บ้าง นามรูปปริจเฉทกถา บ้าง อนุสยปหานธรรม บ้าง กล่าวคือ
พระอภิธรรมเมื่อว่าโดยการแสดง เรียกว่า “ปรมัตถเทสนา” คือเป็นการแสดงธรรมเจาะจง เฉพาะประโยชน์อย่างยิ่งคือนิพพาน เรียกว่าปรมัตถประโยชน์ ซึ่งเป็นธรรมชั้นสูงที่ไม่เกี่ยวด้วยท้องเรื่อง องค์ประกอบอันเป็นบริบทต่าง ๆ เช่น เหตุการณ์ บุคคล สถานที่ วัฒนธรรม มิติทางสังคม หรือสํานวน โวหารในการแสดง
พระอภิธรรมเมือว่าโดยการสอน เรียกว่า “ยถาธัมมสาสนะ” คือการสอนตามเนื้อหาแท้ ๆ ของ สภาวธรรมที่ปรากฏในขณะนั้น ๆ
พระอภิธรรมเมื่อว่าโดยถ้อยคําในการกล่าว เรียกว่า “นามรูปปริจเฉทกถา” คือถ้อยคําที่สอน เพื่อให้กําหนดนามและรูป ได้แก่การกําหนดกายและจิตตามสภาพธรรมที่ปรากฏในปัจจุบันขณะ
อภิธรรมเมื่อว่าโดยการละกิเลส เรียกว่า “อนุสยปหานะ” คือธรรมเป็นเครื่องละกิเลสอย่าง ละเอียด อันได้แก่กิเลสที่นอนเนื่องอยู่ในสันดาน เพราะเมื่อศึกษาเรียนรู้อภิธรรมจนเกิดความเข้าใจและ ปฏิบัติตามได้ทุกขั้นตอนแล้ว ความละเอียดของปรมัตถธรรมจะสามารถกําจัดอนุสัยกิเลสได้ด้วยอํานาจ ของปัญญาเจตสิกและสัมปยุตตธรรมที่เกิดพร้อมกัน สามารถละกิเลสที่นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดานได้ จึงเรียกว่า อนุสยปหาน
คําว่า อภิธรรม ในฐานะที่หมายถึงธรรมอันยิ่งนั้น มิใช่มีแต่ที่อยู่ในพระอภิธรรมปิฎกเท่านั้น แม้ในพระสุตตันตปิฎกก็มีอยู่ทั่วไป คือข้อความตอนใดพูดถึงหลักธรรมล้วนๆ ไม่กล่าวถึงบุคคล และเหตุการณ์ ข้อความตอนนั้น ๆ ย่อมมีสภาวะเป็น “อภิธรรม”

พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ได้ทรงแสดงพรอภิธรรมโปรดพระพุทธมารดา ในพรรษาที่ ๗ ซึ่งเป็น เทพบุตรสถิตอยู่ ณ สวรรค์ชั้นดุสิต พร้อมกับเหล่าเทวดาหลายโกฏิ (ประมาณ ๘๒ โกฏิ) โดยแยก จํานวนวันในมนุษยโลกได้ ดังต่อไปนี้
๑. คัมภีร์ธัมมสังคณี ว่าด้วยหมวดแห่งปรมัตถธรรม ทรงแสดง ๑๒ วัน
๒. คัมภีร์วิภังค์ ว่าด้วยการจําแนกปรมัตถธรรม ทรงแสดง ๑๒ วัน
๓. คัมภีร์ธาตุกถา ว่าด้วยธาตุแห่งปรมัตถธรรม ทรงแสดง 5 วัน
๔. คัมภีร์ปุคคลบัญญัติ ว่าด้วยบัญญัติบุคคลและปรมัตถ์ ทรงแสดง ๗ วัน
๕. คัมภีร์กถาวัตถุ ว่าด้วยการถามและตอบในปรมัตถธรรม ทรงแสดง 90 วัน
6. คัมภีร์ยมก ว่าด้วยการแสดงปรมัตถธรรมเป็นคู่ๆ ทรงแสดง ๑๒ วัน
๗. คัมภีร์มหาปัฏฐาน ว่าด้วยปัจจัยปรมัตถธรรม ทรงแสดง ๒๕ วัน
รวมจํานวนวันที่ทรงแสดงพระอภิธรรมทั้งสิ้น ๘๔ วัน
ลําดับความสําคัญของคัมภีร์ฝ่ายพระอภิธรรม
๑) พระอภิธรรมปิฎก
๒) อรรถกถาที่อธิบายพระอภิธรรมปิฎก
๓) ฎีกาที่อธิบายอรรถกถา
๔) อนุฎีกาที่อธิบายอรรถกถา
๕) อภิธัมมัตถสังคหะ

Видео สาระสำคัญเบื้องต้นเกี่ยวกับพระอภิธรรมปิฎก บทที่ ๑ канала Chanthaphone KEOMANY